صورت فلکی دب اکبر و ستاره‌ی قطبی

نحوه‌ی پیدا صورت فلکی دب اکبر

اگر در در یک نقطه رو به سمت شمال بایستید و به آسمان نگاه کنید، اولین چیزی که توجه آدم را جلب می‌کند هفت ستاره‌ی نورانی هستند که به شکل یک ملاقه بزرگ به نظر می‌رسند. در شکل زیر نمای افق شمالی آسمان نشان داده شده است. سعی کنید قبل از آن که شکل بعدی را نگاه کنید این هفت ستاره را پیدا کنید. این هفت ستاره در آسمان مانند محورهای مختتصات در صفحه‌ی مختصات هستند، زیرا مکان سایر ستاره‌ها و صورت‌های فلکی را می‌توان با کمک این هفت ستاره پیدا کرد. ینابراین اولین چیزی که باید در مورد آسمان یاد بگیریم این هقت ستاره‌اند.

در شکل زیر این هفت ستاره در آسمان با شماره‌های یک تا هفت نشان داده شده‌اند. سعی کنید موقعیت این ستاره‌ها را در آسمان نسبت به هم به خاطر بسپارید. منظورم حالت ذوزنقه مانند چهار ستاره‌ای که سر ملاقه را تشکیل می‌دهند و حالت شکستگی دسته‌ی ملاقه است.

در جدول زیر نیز نام این ستاره‌ها را به ترتیب برای شما نوشته‌ام. با این حال توصیه نمی‌کنم که این نام‌ها را به خاطر بسپارید. سلول‌های مغز خود را برای یاد گرفتن نام‌های زیباتر و چیزهای به‌تر نگه دارید. اگر در اولین قدم برایی پیدا کردن این هفت ستاره شکست خوردید ناامید نشوید. باید اعتراف کنم پبدا کردن آن‌ها برای بار اول کار مشکلی است.با این حال اگر موفق به پیدا کردن این ستاره‌ها شدید لطفا ذوق زده نشوید و غش نکنید.

اجازه دهید با چند خط این ستاره‌ها را به هم وصل کنیم تا ببینیم چرا به آن‌ها خرس بزرگ گفته می‌شود!

اکنون تازه تنه‌ی خرس و گردن آن پیدا شده است. یادتان باشد که در روزهای مختلف سال و در ساعت‌های مختلف شب موقعیت این صورت فلکی در آسمان تغییر می کند. شکل بالا مربوط به موقعیت این صورت فلکی در اوایل مهر ماه حدود ساعت نه شب است. هر چه به نیمه‌ی شب نزدیک‌تر شویم، این صورت فلکی نیز به افق نزدیک‌تر می‌شود. هم چنین هر چه به ماه آبان نزدیک‌تر شویم باز هم این صورت فلکی به افق نزدیک تر می‌شود.
اکنون وقت آن شده است که با کمک این صورت فلکی جای چند ستاره‌ی مهم دیگر را پیدا کنیم.

نحوه‌ی پیدا کردن ستاره‌ی قطبی

با یک خط فرضی دو ستاره‌ی انتهایی صورت فلکی (ستاره‌های دبه و مراق) را به هم وصل کنید و حدودا به اندازه‌ی پنج برابر خودش ادامه دهید تا به یک ستاره که تقریبا هم اندازه با این دو ستاره است برسید. نام این ستاره، «ستاره‌ی قطبی» یا "Polar Star" است. اگر ادعا کنیم که این ستاره مهم‌ترین ستاره در آسمان است دروغ زیاد بزرگی نگفته‌ایم.
نام علمی این ستاره "α UMi" است. بعدا در مورد نحوه‌ی این نام گذاری‌ها توضیح می‌دهم. فعلا فقط یادتان باشد که این ستاره در هیچ فصلی از سال و در هیچ ساعتی از شب تغییر مکان نمی‌دهد. اگر می‌خواهید این ستاره را در جای دیگری از آسمان ببینید تنها یک راه وجود دارد، آن هم رفتن به نقاط شمالی‌تر یا جنوبی‌تر کره‌ی زمین است.

هر چه به نقاط جنوبی‌تر کره‌ی زمین نزدیک شوید، این ستاره نزدیک تر به افق دیده می‌شود. در روی خط استوا این ستاره کاملا روی خط افق قرار می‌گیرد و در نیم کره‌ی جنوبی زمین، زیر خط افق پنهان می‌شود و هرگز دیده نمی‌شود.
برعکس، هر چه به سمت شمال برویم این ستاره به مرکز آسمان نزدیک‌‌تر می‌شود تا این که در قطب شمال دقیقا در مرکز آسمان قرار می‌گیرد و برای دیدن آن باید کاملا به سمت بالا نگاه کرد. اگر به شکل زیر نگاه کنید دلیل این موضوع را متوجه خواهید شد.

هم آن طور که در شکل بالا می‌بینید، ستاره‌ی قطبی دقیقا در راستای محور قطبی کره‌ی زمین قرار گرفته است. به هم این دلیل موقعیت آن نسبت به تمام افرادی که در یک عرض جغرافیایی قرار گرفته‌اند، ثابت است. اما یک ستاره‌ی دیگر که در راستای این محور قرار ندارد، مانند ستاره‌ای که در شکل نشان داده شده است را در نظر بگیرید. برای راحتی فرض کنید این ستاره خورشیذ است! در ساعت‌های مختلف این ستاره در موقعیت‌های مختلفی در آسمان قرار می‌گیرد. یک نقطه‌ی دل‌خواه روی زمین در نظر بگیرید. وقتی که زمین می‌چرخد و این نقطه در جهت ستاره قرار می‌گیرد،این ستاره (خورشید) آهسته آهسته طلوع می‌کند. با گذشت زمان ستاره اوج می‌گیرد و در ساعت خاصی در بالاترین نقطه قرار می‌گیرد. بعد از آن کم کم پایین می‌آید و در ساعت خاصی غروب می‌کند.

برای آن که موضوع را به‌‌تر متوجه شوید یک خط فرضی از نقطه‌ای که روی زمین در نظر گرفته‌اید به این ستاره و یک خط فرضی دیگر به ستاره‌ی قطبی وصل کنید (اعتراف می‌کنکم که کشیدن خط‌های فرضی در آسمان مار ساده‌ای نیست!). با در نظر گرفتن این دو خط فرضی تصور کنید که زمین آرام آرام به دور خود می‌چرخد. در هر لحظه وضعیت این دو خط و زاویه‌ای که با سطح زمین می‌سازند را در نظر داشته باشید. می‌بینید که خطی که به ستاره‌ی قطبی وصل شده است، همیشه زاویه ثابتی با سطح زمین دارد. ولی خط دیگر گاهی بر سطح زمین مماس است، گاهی تقریبا عمود بر سطح زمین. حتی در برخی از حالت‌ها این خط کره‌ی زمین را قطع می‌کند.

جدا از این، ستاره‌ی قطبی در تمام فصول نیز در یک مکان قرار دارد. از آن جا شعاع مداری که زمین به دور خورشید طی می‌‌کند در مقایسه با فاصله‌ی زمین از ستاره‌ی قطبی ناچیز است، تغییر مکان زمین در طول فصول مختلف سال آن قدر نیست که بدون ابزار دقیق بتوان تغییر مکان ستاره‌ی قطبی را احساس کرد (هم آن طور که کل جهان در حال انبساط و فاصله گرفتن از هم است از جمله ماه و زمین، بدون این که ما با چشم چیزی ببینیم!).

جهت یابی با استفاده از ستاره‌ی قطبی

اهمیت ستاره‌ی قطبی در این است که در هر نقطه‌ای از زمین و در هر ساعتی از شب که رو به آن بایستیم دقیقا و دقیقا رو به شمال ایستاده‌ایم. یعنی برای پیدا کردن جهت شمال در هر نقطه‌ای از زمین که ستاره‌ی قطبی پیدا باشد، کافی است ستاره‌ی قطبی را پیدا کنیم (با کمک صورت فلکی خرس بزرگ)و رو به آن بایستیم (البته در قطب شمال ایستادن به سمت ستاره‌ی قطبی کمی مشکل است! چون باید دقیقا با زاویه قائمه رو به سمت بالا ایستاد!!!).

ستاره‌ی قطبی، مرکز گیتی از دیدگاه مردم زمین

اگر یک خط فرضی از جایی که ایستاده‌اید به ستاره‌ی قطبی وصل کنید، آن گاه یک محور به دست می‌آید که از دید شما تمام ستاره‌ها در طول شب به دور آن می‌چرخند (هم این طور خورشید در طول روز!). هر چه قدر فاصله‌ی ستاره‌ها با این محور بیش‌تر باشد، دایره‌ای که روی آن دور می‌زنند بزرگ‌تر می‌شود. برعکس هر چه ستاره‌ها به این محور نزدیک‌تر باشند، دایره‌ای که روی آن دور می‌زنند کوچک‌تر می‌شود. بنا بر این ستاره‌های نزدیک به افق شمال و افق جنوب، از دید ما روی دایره‌های کوچک‌تری در طول شب دور می‌زنند. ستاره‌هایی که یه اندازه‌ی کافی از این محور دور باشند، مانند خورشید طلوع و غروب دارند. ولی ستاره‌هایی که به محور بسیار نزدیک‌اند، یا هرگز غروب نمی‌کنند (با این حال در طول روز به خاطر نور خورشید دیده نمی‌شوند) یا هرگز طلوع نمی‌کنند!!!

در شکل بالا مسیری که دو ستاره در طول شش ساعت از شب طی کرده‌اند را مشاهده می‌کنید (اگر بخواهم دقیق‌تر توضیح دهم، باید بگویم مسیری که از سه‌شنبه 9 اسفندماه 1385 ساعت 9:00 شب تا چهارشنبه 1 فروردین ماه 1386 ساعت 3:00 صبح، طی خواهند کرد). هم آن طور که در شکل پیدا است، هر کدام از ستاره‌ها یک چهارم از یک دایره را طی کرده‌اند (شش ساعت معادل با یک چهارم شبانه روز است!). ستاره‌ای که دایره‌ی کوپک‌تر را دور زده است، ستاره‌ی «کوکب» یا "Kochab" و ستاره‌ای که دایره‌ی بزرگ‌تر را دور زده ستاره‌ی «عیوق» یا "Vega" است.

آیا می‌توانید ستاره‌ی قطبی که در مرکز این دایره‌ها قرار دارد و صورت فلکی دب اکبر را پیدا کنید؟